U javnom prostoru Bosne i Hercegovine sve češće se pojavljuju upozorenja da se ključne promjene u odnosu prema državi ne odvijaju kroz otvorene političke odluke, već kroz suptilne pomake u jeziku, interpretacijama i institucionalnim okvirima. U tom kontekstu, nedavno održana zagrebačka konferencija povodom tridesete godišnjice Dejtonskog mirovnog sporazuma dobija znatno veći značaj nego što se to na prvi pogled činilo. Iako je formalno predstavljena kao skup posvećen traženju „lokalnih rješenja“, ona je, prema kritičkim analizama, poslužila kao poligon za testiranje politički prihvatljivog narativa o tihom preuređenju Bosne i Hercegovine.
Na deklarativnom nivou, konferencija pod nazivom “30 godina nakon Daytona: otvaranje puta lokalnim rješenjima” ostavljala je utisak rutinskog regionalnog događaja. Međutim, suština njenog političkog dometa nije se ogledala u izgovorenim frazama, već u implicitnim porukama i konceptualnim pomacima koji su pažljivo plasirani. Umjesto otvorenog zalaganja za novi mirovni sporazum ili formalno redefiniranje državnog uređenja, fokus je stavljen na ideju postepenog i nenajavljenog slabljenja centralnog suvereniteta, uz zadržavanje privida teritorijalne cjelovitosti.
Takav pristup vodi ka modelu koji se može opisati kao konfederalizacija bez proglašenja. U tom modelu, Bosna i Hercegovina formalno ostaje međunarodno priznata država, ali se njen stvarni suverenitet fragmentira, a ključne državne institucije bivaju sistematski potisnute. Politička odgovornost se pritom premješta sa državnog nivoa na etnonacionalne elite, dok se međunarodni nadzor povlači na način koji se predstavlja kao tehnički i „prirodan“.
Jedan od ključnih diskurzivnih pomaka na konferenciji artikuliran je kroz stavove Maxa Primorca, analitičara bliskog konzervativnim krugovima američke vanjske politike. Njegova teza da Bosna i Hercegovina nije „propala država“, već „neuspjeli međunarodni eksperiment izgradnje građanske nacije“, predstavlja važan epistemološki zaokret. Ovim se fokus odgovornosti pomjera:
-
sa domaćih političkih aktera koji godinama blokiraju institucije,
-
sa sistemske zloupotrebe veta i etničkih mehanizama,
-
na sam koncept međunarodne intervencije i postdejtonskog uređenja.
Ako je problem u samom modelu „nation-buildinga“, tada se rješenje više ne traži u jačanju pravosuđa, vladavine prava i zajedničkih institucija, već u povlačenju međunarodne zajednice. U tom okviru, slabljenje Ureda visokog predstavnika (OHR), relativizacija autoriteta Ustavnog suda BiH i marginalizacija međunarodnih sudija reinterpretiraju se kao čin tzv. „dekolonizacije“, odnosno vraćanja suvereniteta domaćim akterima. Međutim, takav suverenitet u praksi završava u rukama etnonacionalnih političkih struktura.
Prisustvo Primorca na konferenciji imalo je snažnu simboličku poruku. On se ne pojavljuje kao formalni donosilac odluka, već kao posrednik koji određene ideje čini politički prihvatljivim unutar dijela američkog i euroatlantskog establišmenta. Njegova uloga je racionalizacija zahtjeva za teritorijalno-političku rekonstrukciju, uključujući i ideju trećeg entiteta, što se uklapa u širi zaokret Zapada ka transakcijskom realizmu, u kojem dugotrajne međunarodne misije gube strateški značaj.
Uloga Hrvatske u ovom procesu odvija se na više paralelnih nivoa. Prvo, na deklarativnom planu, Zagreb nastavlja isticati podršku evropskom putu BiH. Drugo, na normativnom nivou, Hrvatska aktivno sudjeluje u oblikovanju diskursa koji bosanskohercegovačku krizu tumači kroz prizmu „legitimnog predstavljanja“ i etničke ravnoteže. Treće, prisutna je i operativna šutnja – izostanak sistemske pažnje prema položaju Hrvata u Republici Srpskoj i Posavini. Izjava ministra vanjskih poslova Gordana Grlića Radmana o potrebi okupljanja „legitimnih predstavnika tri konstitutivna naroda“ bila je precizno odmjerena politička poruka.
Sličan obrazac vidljiv je i u Briselu, posebno kroz djelovanje Željane Zovko, čiji poziv na prelazak iz „dejtonske u briselsku fazu“ zvuči reformski, ali u praksi često znači institucionalizaciju postojećih blokada i zamjenu međunarodnog nadzora birokratskom distancom.
Na drugoj strani, govor Željke Cvijanović bio je ideološki dosljedan i strateški usklađen s dugogodišnjom politikom Republike Srpske. Njena tvrdnja da BiH ima teritoriju, ali nema suverenitet, savršeno se uklapa u diskurse namijenjene desno orijentisanim međunarodnim krugovima. U kombinaciji s međunarodnim zamorom, ovakva retorika uklanjanje nadzora pretvara u trajno stanje neupravljivosti.
Bošnjački politički i društveni akteri bili su prisutni, ali u drugačijoj ulozi. Njihovo djelovanje svelo se na očuvanje postojećeg institucionalnog okvira, čime su pozicionirani kao „čuvari stabilnosti“. Ministar vanjskih poslova Elmedin Konaković nastupao je iz defanzivne državne pozicije, dok je Mustafa Cerić preuzeo moralno-sigurnosni diskurs, fokusiran na NATO i regionalne rizike.
Ovakva postavka proizvodi inkluziju bez simetrije: bošnjačko prisustvo legitimiše dijalog, ali bez stvarne moći da oblikuje postdejtonski poredak. Razgovor o preraspodjeli suvereniteta vodi se između elita koje sebe predstavljaju kao jedine „realne“ pregovarače.
U zaključku, zagrebačka konferencija, iako formalno predstavljena kao refleksija o Daytonu i evropskoj budućnosti, suštinski je otvorila prostor za novo, tiho razaranje državnosti Bosne i Hercegovine. Kroz promjenu jezika, redefiniciju legitimnosti i kontrolisano povlačenje međunarodnog nadzora, država se vodi ka formi bez funkcionalnog sadržaja – preuređena bez odluke, oslabljena bez proglašenja.
